Αναφερόμαστε στα οπτικά φαινόμενα που εμφανίζονται στους πολύτιμους λίθους. Ένας από τους κύριους λόγους που οι άνθρωποι γοητεύτηκαν από τους πολύτιμους λίθους είναι τα εντυπωσιακά οπτικά φαινόμενα που εμφανίζονται σε πολλούς από αυτούς. Τα φαινόμενα αυτά έχουν περιγραφεί στα επί μέρους λήμματα, και εδώ θα κάνουμε μία συγκεντρωτική παρουσίαση.
Ο ιριδισμός (irritation η schiller) είναι οι πολυχρωματικές επιφανειακές ανταύγειες που εμφανίζονται σε κάποιες πέτρες και οφείλεται στην διάθλαση του φωτός στο επιφανειακό στρώμα της πέτρας. Το φαινόμενο εμφανίζεται στο λαβραδορίτη και ονομάζεται labradorscence, οι μαργαρώδεις ανταύγειες στην επιφάνεια του μαργαριταριού που λέγεται orient, και το παιχνίδισμα του φωτός στην επιφάνεια του οπάλιου που έχει την ονομασία opalescence. Η φεγγαρόπετρα που είναι στην ίδια οικογένεια με τον λαβραδορίτη εμφανίζει τον ιριδισμό που λέγεται adularscence. ή schiller Οι μικροσκοπικές εγκλeίσεις στην επιφάνεια της αβεντουρίνης, και του ηλιόλιθου, προκαλούν τον ιριδισμό που αποκαλείται aventurescence. Το μάτι της τίγρης εμφανίζει στην επιφάνειά του μία γραμμωτή ανταύγεια που ονομάζεται chatoyancy. Το ίδιο φαινόμενο παρουσιάζει και ο κυμοφάνης. Ένα παρόμοιο φαινόμενο που έχει παρόμοια αιτιολογία με το chatoyancy είναι ο αστερισμός που εμφανίζεται σε κάποιες πέτρες κομμένες καμπουσόν όπως το ζαφείρι. Όλα τα παραπάνω φαινόμενα, παρουσιάζονται στην επιφάνεια της πέτρας.
Η περιγραφή με λόγια αλλά και οι φωτογραφίες δεν μπορούν να αποδώσουν ικανοποιητικά τα φαινόμενα αυτά., για το λόγο ότι εμφανίζονται και είναι εντυπωσιακά όταν η πέτρα ελαφρά κινείται Για να έχει κάποιος σαφή αντίληψη, πρέπει οπωσδήποτε να τα δει πάνω στις πέτρες που τα εμφανίζουν, ή έστω κάποιο σχετικό βίντεο
Υπάρχουν ακόμα οπτικά φαινόμενα που αφορούν όχι μόνο την επιφάνεια, αλλά ολόκληρο το σώμα της πέτρας. Τέτοια είναι το φαινόμενο αλεξανδρίτη (βλ. αλεξανδρίτης) δηλαδή η αλλαγή χρώματος ανάλογα με τον φωτισμό, που εμφανίζει ο αλεξανδρίτης και άλλες πέτρες, ο διχρωισμός (βλ.λ.) και ο πλεοχρωισμός, δηλαδή η αλλαγή χρώματος ανάλογα με την οπτική γωνία που κοιτάζουμε μία πέτρα.
Δύο ακόμη οπτικά φαινόμενα που δεν έχουμε περιγράψει είναι ο φθορισμός και η θερμοφωταύγεια. Στον φθορισμό (fluorescence) το υπεριώδες φως πέφτει πάνω σ’ ένα κομμάτι του ορυκτού. Ηλεκτρόνια από άτομα του ορυκτού, με την βοήθεια του φωτός μεταπηδούν σε ανώτερες ενεργειακές στοιβάδες. Όταν σβήσει το φως, τα ηλεκτρόνια επανέρχονται στις αρχικές τους θέσεις και ακτινοβολούν, οπότε το ορυκτό φαίνεται να παράγει φως. Το φαινόμενο οφείλεται σε προσμίξεις που υπάρχουν στο ορυκτό, γι’ αυτό δεν εμφανίζεται σε όλα τα δείγματα του υλικού. Ο φθορισμός εμφανίζεται και σε άλλα υλικά. Ένα σπανιότερο φαινόμενο που εμφανίζει ο φθορίτης, και συγκεκριμένα μία ποικιλία του η χλωροφάνη, είναι η θερμοφωταύγεια (thermoluminescence). Σε αυτή την περίπτωση το ορυκτό παράγει φως αφού το ζεστάνουμε. Αυτό μπορεί να συμβεί, και όταν κρατήσουμε τον φθορίτη στη χούφτα μας, λόγω της θερμότητας του σώματος μας. Το εντυπωσιακό αυτό φαινόμενο συμβαίνει όμως μόνο μία φορά σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι ορυκτού.
Ο γρανάτης είναι μία πέτρα που παρουσιάζει το φαινόμενο του αλεξανδρίτη. Αριστερά τέσσερις γρανάτες κάτω από φως φθορισμού. Δεξιά οι ίδιες πέτρες κάτω από φως πυρακτώσεως.