Τα νομίσματα σαν σύμβολα κατά την αρχαιότητα

«Τι είναι το χρήμα;» είναι η ερώτηση. Μέσο συναλλαγής, θα ήταν η προφανής απάντηση, μόνο που η έκθεση «ΧΡΗΜΑ. Σύμβολα απτά στην αρχαία Ελλάδα», αλλάζει τις βεβαιότητες που είχαμε ως τώρα.  Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης  και η Νομισματική Συλλογή Alpha Bank συνδιοργανώνουν μία πρωτότυπη διαδρομή που ξεκινάει από το πρώτο νόμισμα της ιστορίας και φτάνει μέχρι το τραπεζικό σύστημα της αρχαιότητας.

Όσα μας είπε η Δήμητρα Τσαγκάρη, μία από τους τρεις επιμελητές της έκθεσης, πείθουν για τη διττή έννοια του χρήματος, που ήταν ανέκαθεν παρόν στις κοινωνίες των ανθρώπων. Τα αρχαία νομίσματα, ωστόσο, δεν είναι απλώς μέσα συναλλαγής, αλλά είναι και τα ίδια σύμβολα απτά, που κρατά κανείς στα χέρια του, τα «διαβάζει» και τα αντιλαμβάνεται. Απεικονίζουν παραστάσεις, οι οποίες προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες, ιστορικές και άλλες, που συνδέονται με τον τόπο και την αρχή η οποία τα εξέδωσε.

Διαφήμιση και προπαγάνδα σε μέγεθος τσέπης

«Το νόμισμα χρησιμοποιούταν στην αρχαιότητα για να διαφημιστεί το προϊόν που παρήγαγε μία περιοχή ή μία πόλη κράτος», λέει η Δρ Δήμητρα Τσαγκάρη. «Η διαφήμιση αυξάνει τη ζήτηση, ενισχύει το εμπόριο και την τοπική οικονομία. Η Κύζικος για παράδειγμα που ήταν περήφανη για την αλιεία του τόνου απεικόνιζε πάνω στα νομίσματά της έναν τόνο. Αντίστοιχα οι θεσσαλικές πόλεις είχαν τα δημητριακά, άλλωστε η Θεσσαλία είναι γνωστή μέχρι και σήμερα ως σιτοβολώνας της Ελλάδας».

Το εμπόριο βέβαια μεταξύ των πόλεων-κρατών προϋπέθετε και συνάλλαγμα. «Έπρεπε να κάνεις την περίφημη “αλλαγή”, αφού κάθε πόλη είχε το δικό της νομισματικό σύστημα και νόμισμα, η αξία του οποίου βασιζόταν κυριολεκτικά στο βάρος του, δηλαδή την περιεκτικότητά του σε μέταλλο. Πολύτιμο μάλιστα, συνήθως χρυσό ή ασήμι. Για την καθημερινότητά χρησιμοποιούσαν τα χάλκινα. Υπήρχαν βέβαια και τα διεθνή νομίσματα, όπως το αθηναϊκό τετράδραχμο ή το τετράδραχμο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που τα αποκαλούμε “δολάριο της αρχαιότητας”. Mε αυτά μπορούσαν όλοι να κάνουν συναλλαγές σε όλες τις αγορές της Μεσογείου».

Το νόμισμα ήταν όμως και μέσο προπαγάνδας και οι διάδοχοι του Μ. Αλεξάνδρου εκμεταλλεύτηκαν κατά κόρον αυτή την χρήση του προκειμένου να νομιμοποιήσουν τη θέση τους στο νέο βασίλειο που απέκτησαν μετά το θάνατο του. «Απεικονίζουν στα νομίσματα με διάφορους θεϊκούς ή όχι συμβολισμούς την πολύ αναγνωρίσιμη κεφαλή του Μ. Αλεξάνδρου θέλοντας να δείξουν ότι είναι οι νόμιμοι διάδοχοί του για να ισχυροποιήσουν τη θέση τους. Υπάρχει μάλιστα ένας βασιλιάς στη Βακτρία, το ανατολικότερο σημείο που έφτασε ο Αλέξανδρος, ο οποίος όχι μόνο βάζει επάνω στο νόμισμα το κεφάλι του Αλεξάνδρου, αλλά για να μην υπάρξει καμία παρανόηση, γράφει κιόλας Αλεξάνδρου του Φιλίππου. Σαν να λέει για όποιον δεν κατάλαβε, εγώ είμαι απόγονος του Αλεξάνδρου, του γιου του Φιλίππου».

Η τράπεζα των αρχαίων ήταν… ιερή

Η έκθεση διαρθρώνεται σε οκτώ θεματικές ενότητες. Ξεκινώντας από τα πρώτα ανεικονικά νομίσματα, παρουσιάζεται η εξέλιξη του νέου μέσου συναλλαγής, του κέρματος, που καθιερώθηκε και εξαπλώθηκε τάχιστα στον αρχαίο κόσμο, φέροντας ακόμη και συγκεκριμένες ονομασίες ( π.χ. δαρεικοί, χελώνες, γλαύκες, κ.λπ). Η περιήγηση ολοκληρώνεται με την ανάδειξη του ρόλου του νομίσματος στην κοινωνία και με μία σύντομη αναφορά στην αρχαιοελληνική τραπεζική δραστηριότητα.

«Η παρουσία των τραπεζών ήταν απαραίτητη σχεδόν λίγα χρόνια μετά την εμφάνιση του νομίσματος στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. Από τότε ξεκίνησε η έννοια της αποταμίευσης και μάλιστα της ασφαλούς αποταμίευσης, που δεν περιοριζόταν σε έναν κουμπαρά στο σπίτι. Η τράπεζα ήταν τότε, τον 6ο αιώνα π.Χ., η “Του Θεού Τράπεζα”, ένα ιερό, ένας ναός, που δεν θα τον έκλεβε κανείς εύκολα λόγω της ιερότητάς του. Αργότερα όταν ξεκίνησαν να εμφανίζονται οι ιδιωτικές τράπεζες τον 5ο, 4ο και 3ο αιώνα π.Χ. οι πολίτες έδιναν τις οικονομίες τους για αποταμίευση, έπαιρναν δάνεια και αν δεν τους άρεσε το επιτόκιο απευθύνονταν σε άλλον ιδιώτη τραπεζίτη για καλύτερο επιτόκιο. Όσοι έκαναν απόσβεση δανείων επιβραβεύονταν από την πόλη στα όρια της οποίας υπήρχε η τράπεζα, όπως γνωρίζουμε από επιγραφές που παρουσιάζονται στην έκθεση». 

Μεταδίδει και το ευρώ μηνύματα;

«Στη σύγχρονη εποχή το νόμισμα δεν μεταδίδει μηνύματα, αλλά απεικονίζει περισσότερο στοιχεία ανάμνησης και ιστορίας. Τα χαρτονομίσματα του ευρώ είναι σε όλες τις χώρες τα ίδια. Τα μεταλλικά κέρματα όμως κάθε χώρας έχουν την κοινή και την εθνική όψη. Στην εθνική μπορούν να αποτυπώσουν μια εικόνα που να θυμίζει ίσως στοιχεία από το παρελθόν. Για παράδειγμα το ελληνικό 1 ευρώ με την κουκουβάγια θυμίζει το αθηναϊκό τετράδραχμο».

«Θα έλεγα ότι η διττή έννοια του χρήματος παραμένει και σήμερα, κάπως υποβιβασμένη, καθώς τα μηνύματα και οι ειδήσεις γνωστοποιούνται με άλλα μέσα, αλλά η εικόνα που βάζει στο νόμισμά του ένα κράτος δεν είναι ποτέ τυχαία και αυτό είναι εμφανές και στα νομίσματα άλλων χωρών, πέραν του ευρώ».

85 νομίσματα από τη Συλλογή της Alpha Bank παρουσιάζονται μαζί με 159 αντικείμενα

Πήλινα αγγεία και ειδώλια, μαρμάρινα και χάλκινα αγαλμάτια, ανάγλυφα, χρυσά κοσμήματα, μετρητικά σκεύη, νομίσματα από κλειστά σύνολα και επιγραφές που προέρχονται από 32 Αρχαιολογικά Μουσεία και Συλλογές της Ελλάδος, της Ιταλίας, της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, θα βρίσκονται μέχρι τον Απρίλιο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

«Τα εκθέματα χρονολογούνται από τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. με αφετηρία το πρώτο νόμισμα της ιστορίας,  αυτό που λέμε σήμερα νόμισμα, το μεταλλικό στρογγυλό αντικείμενο. Υπάρχουν και κάποια νομίσματα των ρωμαϊκών χρόνων, του 3ου δηλαδή αιώνα μ.Χ., όπου βλέπουμε ότι ακόμα και τότε με την έλευση των Ρωμαίων, οι πόλεις συνεχίζουν να χρησιμοποιούν το νόμισμα και ως μέσο μεταφοράς μηνυμάτων. Η Αθήνα για παράδειγμα στα ρωμαϊκά χρόνια κόβει νόμισμα με τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης, μαζί με το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Αθηνάς για να θυμίσει το ένδοξο παρελθόν της. Την ίδια περίοδο απεικονίζεται στα νομίσματα και η τριήρη όπου επιβαίνει ο Θεμιστοκλής, για να θυμίζει τη νίκη του αθηναϊκού στόλου στη Σαλαμίνα. Στόχος ήταν να μην ξεχνούν οι πολίτες το ένδοξο παρελθόν τους».

«Με τα αντικείμενα που έχουμε επιλέξει να παρουσιάσουμε και συνομιλούν με το νόμισμα, θέλουμε να δώσουμε μία άλλη διάσταση του χρήματος και ευελπιστούμε ο επισκέπτης να αποκτήσει μια άλλη εικόνα για το νόμισμα και τη χρήση του στην αρχαιότητα», καταλήγει η επιμελήτρια Δρ Δήμητρα Τσαγκάρη.

Αργυρόςστατήρ Αίγινας με παράσταση θαλάσσιας χελώνας 470/465 – 445/440 π.Χ. © Αθήνα, Νομισματική Συλλογή Alpha Bank

Στατήρ Κυζίκου από ήλεκτρο με παράσταση οπλιτοδρόμου περ. 475 π.Χ. © Αθήνα, Νομισματική Συλλογή Alpha Bank

Αργυρό τετράδραχμο Σμύρνης με γυναικεία κεφαλή που φορά τειχόμορφο στέμμα (Τύχη πόλεως) μετά το 165 π.Χ. © Αθήνα, Νομισματική Συλλογή Alpha Bank

Info: Από 2/11 – 15/04/2018, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Νεοφύτου Δούκα 4, 2107228321-3, cycladic.gr