Τα τάματα και οι μαστόροι.

 Σύμφωνα με το Greekenacademic.com το τάμα είναι «ευχή προς θεό ή άγιο, η οποία περιέχει υπόσχεση ανταπόδοσης της χάρης με προσφορά αναθήματος ή δουλείας στο ιερό. Τα έθιμα των αρχαίων σχετικά με την ευχή προς το θείο και την προσφορά αναθήματος ή θυσίας μετά από την εκπλήρωσή της, παρέμειναν σχεδόν απαράλλακτα.

Οι χριστιανοί όταν βρίσκονται σε κίνδυνο ή είναι άρρωστοι, τάζονται στον θεό ή σε άγιο, δηλαδή αφοσιώνονται σε αυτόν με το τάμα και αναλαμβάνουν την υποχρέωση να δουλεύουν για ένα χρονικό διάστημα, χωρίς μισθό, στον ναό ή για όφελος αυτού. Τα παιδιά, επειδή δεν μπορούν να δουλέψουν, ντύνονται με ράσα. Σε πολλά μέρη τα κορίτσια ντύνονται με μαύρα για ένα χρονικό διάστημα, χωρίς να υπάρχει πένθος και νηστεύουν. Οι ταμένοι πηγαίνουν να προσκυνήσουν τον σωτήρα άγιο, ξυπόλητοι ή βαδίζουν για ένα διάστημα με τα γόνατα. Αφιερώνουν αναθήματα στις θαυματουργές εικόνες ή στα ιερά των αγίων. Τα αναθήματα αυτά είναι διάφορα τιμαλφή, συνήθως ομοιώματα από πλάκες χρυσού ή ασημιού των προσώπων που σώθηκαν ή των μελών του σώματος που έγιναν καλά. Οι ναυτικοί ειδικά αφιερώνουν στον άγιο Νικόλαο ομοιώματα πλοίων, άλλοι δε καντήλια ή μανουάλια ή και νέες ιερές εικόνες, πολλές φορές με συμβολικές παραστάσεις».

Αυτά τα αναθήματα που εδώ και αιώνες κατασκευάζονται από συγκεκριμένους τεχνίτες [και που ο κόσμος τα ξέρει ως τάματα] μπορείς να τα βρεις στα μαγαζιά της Αθηνάς και της Απόλλωνος και όπου πουλάνε είδη που έχουν σχέση με τη θρησκεία και οι ιδιοκτήτες των καταστημάτων που τα πουλούν αρνούνται πεισματικά να σου πουν την πηγή τους. Λες και οι κατασκευαστές ταμάτων είναι κάτι κρυφό και πολύτιμο. Χρειάστηκε να κάνουμε πολλές προσπάθειες για να βρούμε κάποιον που κατασκευάζει τάματα στην Αθήνα και να δέχεται να μας μιλήσει. 

Υπάρχουν ελάχιστοι που κατασκευάζουν τάματα στην Ελλάδα. Έχουν απομείνει 3 ή 4 οικογένειες, όλες με ιστορία πολλών χρόνων, που κληρονομούν την τέχνη από την προηγούμενη γενιά. Ο Γιάννης Γιαγτζής συνεχίζει την παράδοση του πατέρα του, Δημήτρη Γιαγτζή, ο οποίος την συνεχίζει από τον δικό του πατέρα. Η οικογενειακή επιχείρηση μετράει πάνω 100 χρόνια. Ξεκίνησαν από την Κωνσταντινούπολη και το 1920 μετανάστευσαν στην Αθήνα. Στο εργαστήριό του υπάρχουν καλούπια και τάματα που χρονολογούνται από το 1900. Ο Δημήτρης Γιαγτζής μας αφηγείται ιστορίες για την έννοια του τάματος, για έναν φίλο του που δεν πίστευε και ξαφνικά του έτυχε κάτι και έτρεχε στις εκκλησίες ή για έναν άγνωστο που είδε σε ένα μικρό εκκλησάκι ενός νοσοκομείου. «‘Έμπαιναν διάφοροι εκεί μέσα, πήγα και εγώ και είδα έναν άνθρωπο σαν κουβάρι, ήταν πολύ μικρή η εκκλησία και είχε πιαστεί από την εικόνα και έκλαιγε γοερά και παρακαλούσε. Όλοι σεβαστήκαμε τον πόνο του και καθόμασταν απ’ έξω και περιμέναμε να βγει. Δεν βγήκε. Και αυτό το πράγμα σημαίνει τελικά το τάμα». Ο γιος του Γιάννης μας διαφωτίζει για όλα τα υπόλοιπα:

«Ξεκίνησα να ασχολούμαι με την οικογενειακή επιχείρηση. Εγώ είμαι η τρίτη γενιά, ουσιαστικά. Η οικογένεια έκανε αυτήν την δουλειά στην Κωνσταντινούπολη και με το που ήρθαν συνέχισαν να την κάνουν και στην Αθήνα. Το πρώτο μας εργαστήριο το ’22 ήταν στο κέντρο της Αθήνας. Έφτιαχναν τάματα μπρούτζινα και ασημένια περισσότερο. Κυρίως μπρούντζινα και με το που βελτιωνόταν η κατάσταση έφτιαχναν και με άλλα υλικά. Χρησιμοποιούσαν καλούπια που είχαν φέρει από την Κωνσταντινούπολη. Τυπώνανε στο χώμα και στον πηλό όπως και στους αρχαίους χρόνους. Τύπωναν τα σχέδια και από πάνω έριχναν λιωμένο μέταλλο και ουσιαστικά έπαιρνες το αρνητικό και το θετικό αντίστοιχα. Αμέσως χρησιμοποιούσαν το αμόνι και το σφυρί όπως σήμερα και τα χτύπαγαν μέχρι να βγουν. Πρόσφατα χρησιμοποιούν και πρέσες, αλλά επειδή ορισμένα σχέδια είναι πολύ ανάγλυφα, δεν βολεύει να γίνουν με την πρέσα επειδή τα σκίζει. Ο σκοπός είναι να βγαίνουν πιο οικονομικά και αυτό σημαίνει λιγότερο υλικό, λιγότερο πάχος, περισσότερες λεπτομέρειες. Όταν έχουν λιγότερο πάχος αρχίζουν και σκίζονται, οπότε χρησιμοποιούμε είτε μπρούτζινα για περίεργα σχέδια, είτε πολύ χοντρό να μπορούν να βγαίνουν τα χαρακτηριστικά του.

Προέρχονται από τους παλιούς χρόνους. Σε ένα νησί απέναντι από την Ραφήνα είχαν βρει κάτι μεγάλα, κάτι μάτια και ανθρωπάρια. Προφανώς υπήρχαν και τότε, και στο Βυζάντιο, αλλά αυτή η συγκεκριμένη τεχνοτροπία είναι περισσότερο συνυφασμένη με την ορθοδοξία. Τουλάχιστον προσωπικά δεν έχω παρατηρήσει σε άλλα δόγματα τέτοιο είδος. Σε άλλες θρησκείες συνήθως έχουν κούκλες και διάφορα άλλα. Η συγκεκριμένη τεχνοτροπία και το σχέδιο είναι καθαρά ορθόδοξο φαινόμενο, το οποίο είναι περισσότερο δικό μας, μπορείς να το δεις με πιο βαριά χαρακτηριστικά σε άλλα τάματα.

Κάνει ο κόσμος ακόμη τάματα και τα πιο περίεργα που μπορεί να φανταστεί κάποιος. Εκτός από τα μέρη του σώματος που μπορεί να σου ζητήσουν επειδή κάποιος έχει πρόβλημα υγείας ή κάτι θέλει να διορθώσει, σου ζητάνε ζώα -αν και αυτό γινότανε παλιότερα στα χωριά. Υπάρχουν σπίτια, αυτοκίνητα, μηχανές, περίπτερα. Υπήρξε ένας άνθρωπος που μου ζήτησε έναν δρομέα επειδή ήταν αθλητής. Κάποιος ένα αεροπλάνο επειδή ήταν πιλότος. Και αυτά που πάνε σε Αγίους, το μήλο της Χρυσοβαλάντου, τα παπούτσια του Αγίου Φανουρίου, το σπαθί του αρχάγγελου. Αυτά επειδή είναι λίγο δύσκολα τα καλούπια, συνήθως γίνονται χαρακτά και εσώγλυφα. Δεν μπορείς να έχεις καλούπι για ένα πράγμα που θα σου ζητήσουν μια φορά στο τόσο. Κάπου είχα πετύχει ένα πολύ παράξενο τάμα, έναν γυναικείο κόλπο.

Όλα αυτά τα χρόνια έχει αλλάξει η τιμή μόνο. Τίποτε άλλο. Μου έχουν ζητήσει στην Ισπανία να τους φτιάξω μπρούτζινα τάματα σε διάφορα σχέδια. Αυτό δεν ήταν για αφιέρωμα αλλά για ντεκόρ σε εστιατόριο αλλά ήθελαν να αποτυπώσουν σε μορφή ψηφιδωτού τον χάρτη της Ελλάδα. Μου έχουν ζητήσει τάματα σαν δωράκια για γάμους μαζί με τις μπουμπουνιέρες. Αποκτούν πιο διακοσμητικό χαρακτήρα πλέον. Αγοράζουν και τα δύο φύλα, αλλά έχει σχέση με τις μεγαλύτερες ηλικίες και λιγότερο με τους νέους. Οι νέοι το χρησιμοποιούν περισσότερο σαν διακόσμηση. Μόνο οι μεγαλύτεροι το κάνουν για την πίστη.

Υπάρχουν ξένοι, συνήθως αυτοί που είναι πιο κοντά στην ορθόδοξη πίστη. Βέβαια, όλοι παίρνουν, μαύροι, άσπροι, κίτρινοι αν θέλουν από κάπου να πιαστούν και δεν τους μένει τίποτα άλλο. Σε άλλους βγαίνει, σε άλλους δεν βγαίνει. ʼλλοι το εμπορεύονται πολύ, άλλοι όχι και τόσο.

Ποτέ δεν θα χάσουν όμως το χαρακτήρα που είχαν από τους αρχαίους χρόνους. Και τότε πιστεύανε, φοβόντουσαν, αντλούσαν κάποια δύναμη και πολλές φορές αυτή τη δύναμη που ζητούσαν από τον θεό και την Παναγία έβγαινε καμιά φορά και γι’ αυτό είναι και τόσο διαδεδομένα μέχρι σήμερα και κρατάει αυτό το πράγμα.

Η έννοια του τάματος είναι αυτό που λένε αφιέρωμα. Αφιερώνω κάτι που είχε μεγάλη αξία κάποια εποχή π.χ. ο μπρούντζος ή το ασήμι για κάποιους ήταν μια δαπάνη και το πρόσφεραν εκεί που πίστευαν. Στην δικιά μας πίστη, στην ορθοδοξία, δεν νομίζω ότι είναι θέμα μόνο θρησκείας. Γενικώς οι άνθρωποι πρόσφεραν κάποιο αφιέρωμα σε κάτι που πίστευαν. Η διαστρέβλωση γίνεται όταν αρχίζεις και λες στον άλλον ότι άμα θα το κάνεις αυτό γίνεσαι καλός ή ο άλλος που δεν το κάνει κακός.

Ανέκαθεν το καλοκαίρι και όταν πλησιάζει γιορτή της Παναγίας έχουν τη μεγαλύτερη ζήτηση. Ο κάθε ʼγιος λέμε πώς προστατεύει κάτι και έτσι ζητούν συγκεκριμένα τάματα όταν πλησιάζει η γιορτή του π.χ. η Αγία Παρασκευή τα μάτια, ο ʼγιος Στυλιανός και η Αγία Μαρίνα τα παιδάκια, οι ʼγιοι Ανάργυροι έχουν σχέση με τα μέλη.

Μου φαίνεται πως είναι πλέον 3 ή 4 οικογένειες που το κάνουν αυτό. Δεν έχει και πολλή ζήτηση. Είναι και δύσκολο. Για κάθε παράσταση θα πρέπει να υπάρχει το σωστό καλούπι και ασχολούνται όσοι έχουν κληρονομήσει τα καλούπια και μπορούν να το κάνουν.

Ποτέ δεν φτιάχνεις ένα μόνο τάμα επειδή συνήθως δεν προλαβαίνεις, κάθε φορά βγαίνουν από δύο τάματα για μεγαλύτερη ταχύτητα στην παραγωγή. Δεν είναι μόνο το φτιάξιμο, είναι το λουστράρισμα, πρέπει να το περιποιηθείς. Μέσα σε μισή ώρα μπορώ περίπου να βγάλω 2 τάματα μπρούτζινα και ασημένια. Το χρυσό θέλει πάρα πολλή ώρα επειδή είναι πολύ λεπτά τα φύλλα -για να γίνει όσο δυνατό πιο φτηνά. Σκίζονται με το παραμικρό ή δεν βγαίνουν καλά οι λεπτομέρειες. Ένα μπρούντζινο τάμα στα μαγαζιά ξεκινάει από 3-4 ευρώ εξαρτάται από το τι θέλει να δώσει ο καθένας. Υπάρχουν αλουμινένια με 50 λεπτά και φτάνουν μέχρι 30-50 ευρώ, αναλόγως το υλικό και τη δουλειά που έχουν. Τα πιο πολλά είναι συνήθως αλουμινένια και μπρούτζινα.

Όλοι έχουμε κάνει σε μια δύσκολη στιγμή. Έχει τύχει να κάνουμε και μεις τάμα σαν οικογένεια. Ο σκοπός είναι να αφιερώσεις κάτι σε κάτι που πιστεύεις δεν σημαίνει κατά ανάγκη να περιμένεις ότι θα γίνει κάτι. Ακόμη κι αν δεν πιστεύεις, έρχεται κάποια στιγμή που λες «μα την τύχη μου». Ουσιαστικά περιμένεις κάτι, κάποιον να επιδράσει πάνω σου είτε θετικά, είτε αρνητικά, είτε στην έννοια της τύχης και της κακοδαιμονίας, όλοι κάπου εναποθέτουν τις ελπίδες τους ή δίνουν μια ερμηνεία με αυτό στο τι τους συμβαίνει»