Η τέχνη του σμάλτου στην υψηλή ωρολογοποιία

Το σμάλτο είναι ένα είδος τριμμένου γυαλιού που εφαρμόζεται πάνω σε υπόστρωμα μετάλλου, πορσελάνης ή γυάλινης επιφάνειας. Το σμάλτο μαζί με το υπόστρωμα ψήνονται σε φούρνο μέχρι μία θερμοκρασία όπου όλα μαζί ομογενοποιούνται. Η πανάρχαια συνταγή με βάση την οποία φτιάχνεται η σκόνη του σμάλτου περιέχει πυριτικά και άλλα άλατα που όλα μαζί λειώνουν και δίνουν μία ομοιογενή χρωματιστή επιφάνεια.

 

 

Η Dominique Baron έχει εργαστεί επί πολλά χρόνια σε εργαστήρια που αναλαμβάνουν εργασίες σμάλτου για λογαριασμό των ελβετικών εταιριών ρολογιών. Η Dominique είναι αυτοδίδακτη στην τεχνική του σμάλτου αλλά κατάφερε να εξελίξει και να τελειοποιήσει την ικανότητά της ενώ δούλευε στα διάφαρα εργαστήρια. Πρόσφατα η Dominique με την υποστήριξη του κολοσσού πολυτελών ειδών Richemont Group δημιούργησε το δικό της εξειδικευμένο εργαστήριο σμάλτου και το ονόμσε απλώς L’Atelier. Στο L’Atelier εργάζονται δέκα τεχνίτες που ερευνούν συνεχώς τα όρια της τέχνης τους χρησιμοποιώντας την χημεία, την καλλιτεχνική τους ευαισθησία και ίσως μερικά ξόρκια.

 

 

Ένα εργαστήριο σμάλτου θα πρέπει κατ' αρχήν να κατασκευάσει τα τάσια στα οποία θα γίνεται η ανάμιξη των χρωμάτων. Ο τρόπος κατασκευής τους θυμίζει συνταγές του τσαρλατάνου – αλχημιστή Καλιόστρο. Το χειροποίητο κεραμικό τάσι στεγνώνει επί επτά μήνες στους 30οC. Εν συνεχεία ψήνεται στους 1400οC επί επτά ημέρες. Στη θερμοκρασία αυτή γίνεται η εφυάλωση στο τάσι και αφήνεται να ψυχθεί σε μαντεμένια πλάκα επί 14 ώρες (2x7).

 

Οι τεχνίτες του σμάλτου αναφέρουν σαν πρόβλημα την ποιότητα της σκόνης σμάλτου που προμηθεύονται από τη βιομηχανία. Η σκόνη αυτή βασικά προορίζεται γιά βιομηχανικές εφαρμογές, μπανιέρες, σκεύη εμαγέ κ.λ.π. και όχι για ευαίσθητες καλλιτεχνικές εργασίες υψηλών απαιτήσεων. Ένα άλλο πρόβλημα είναι πως οι παλιές συνταγές περιέχουν μόλυβδο και αρσενικό, υλικά που σήμερα αποφεύγονται για λόγους προστασίας της υγείας των εργαζομένων. Αυτό υποβιβάζει την ποιότητα των χρωμάτων, και τα εργαστήρια είναι υποχρεωμένα να πειραματιστούν με νέα ασφαλή υλικά για να δημιουργήσουν τις καινούργιες αποχρώσεις.

 

Μία ευαίσθητη εργασία είναι ο καθαρισμός των σμάλτων. Αυτή γίνεται με επαναλαμβανόμενες πλύσεις του υλικού με αποσταγμένο νερό και νιτρικό οξύ. Το νιτρικό οξύ προσβάλλει και εξαφανίζει υπολείματα μετάλλων και οργανικών ουσιών που μπορεί να υπάρχουν στη σκόνη αλλά δεν επηρεάζει το ίδιο το υλικό. Η εργασία αυτή γίνεται σε τάσια από αχάτη που είναι σκληρότερο υλικό από το σμάλτο.

 

 

Πλάκες ρολογιών ζωγραφισμένες με σμάλτο από τις εταιρίες  Angular Momentum, Delaneau και Piaget 

 

 

 Ένας τρόπος για να κατηγοριοποιήσουμε τα σμάλτα είναι να τα χωρίσουμε αναλόγως με την διαφάνειά τους. Υπάρχουν αδιάφανα, ημιδιάφανα και διαφανή σμάλτα, αναλόγως με το πόσο επιτέπουν τη διέλευση του φωτός. Αν εφαρμοστεί αδιάφανο σμάλτο βλέπουμε μόνο το χρώμα του σμάλτου και όχι το υλικό του υποστρώματος. Αντίθετα στην περίπτωση του διάφανου σμάλτου φαίνεται το υπόστρωμα ανεξάρτητα αν το διάφανο σμάλτο έχει χρώμα ή είναι άχρωμο (το άχρωμο διάφανο σμάλτο έχει την ονομασία φοντάν).Ένα σμάλτο θα χαρακτηριστεί διάφανο ή όχι, μετά την ολοκλήρωση της εφαρμογής του και την διαδικασία του ψησίματός του, και όχι βεβαίως όταν ακόμη είναι σκόνη

 

 Ένα άλλο κριτήριο βάσει του οποίου οι τεχνίτες χωρίζουν τα σμάλτα είναι η ευτηκτικότητά τους. Βάσει αυτής της ιδιότητας χωρίζονται σε εύτηκτα, μέτρια, δύστηκτα, και πολύ δύστηκτα. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι αν το σμάλτο είναι εύτηκτο χρειάζεται μικρότερη θερμοκρασία στο φούρνο για να λειώσει και να ομογενοποιηθεί η σκόνη. Αντίθετα στο δύστηκτο σμάλτο η θερμοκρασία του φούρνου ρυθμίζεται πιό ψηλά. Τα δύστηκτα σμάλτα οι τεχνίτες ονομάζουν grand feu (μεγάλη φωτιά). Είναι απαραίτητο ο τεχνίτης να γνωρίζει την θερμοκρασία που ομογενοποιείται το σμάλτο, ειδικά στην περίπτωση που θα χρειαστεί να εφαρμόσει πολλές στρώσεις σμάλτου. Τότε πρέπει να αρχίσει οπωσδήποτε από τα πιό δύστηκτα.

 

 

 

Στην περίπτωση της ωρολογοποιίας, το υπόστρωμα πάνω στο οποίο εφαρμόζεται το σμάλτο είναι κάποιο μεταλλικό έλασμα (φύλλο). Γιά παράδειγμα ένας δείκτης ρολογιού που πρόκειται να επισμαλτωθεί, μπορεί να είναι χρυσός ασημένιος ή χάλκινος. Η ίδια σκόνη σμάλτου αν ψηθεί πάνω σε διαφορετικό υπόστρωμα δίνει διαφορετικό χρώμα. Γιά παράδειγμα η γαλάζια σκόνη σμάλτου πάνω σε ασήμι δίνει βαθύ μπλε χρώμα, πάνω σε χρυσό γίνεται γκρι, και πάνω σε χαλκό δίνει πράσινο χρώμα. Επιδή οι συνδυασμοί είναι άπειροι, για να αποφύγουν οι τεχίτες τις δυσάρεστες εκπλήξεις προτιμούν να περάσουν το υπόστρωμα με ένα πρώτο στρώμα διάφανου σμάλτου (φοντάν), και συνεχίζουν με το χρώμα που θέλουν.

 

Στο μέταλλο πάνω στο οποίο θα εφαρμοστεί σμάλτο πρέπει να καθαριστεί σχολαστικά από οξειδώσεις. Στην περίπτωση που το μέταλλο είναι πολύ λεπτό όπως οι δείκτες που αναφέραμε πιό πάνω, το σμάλτο πρέπει να εφαρμοστεί και από τις δύο πλευρές του δείκτη. Η επιπλέον αυτή διαδικασία ονομάζεται contre émaillage και γίνεται για να αποφευχθεί κάμψη ή παραμόρφωση του μεταλλικού ελάσματος.

 

 

 

Τρεις διαφορετικές τεχνικές σμάλτου Champlevé, Cloisonné και Basse taille.

 

 

Ο φούρνος που ψήνεται το σμάλτο μπορεί να ανεβάσει θερμοκρασία μέχρι 1000οC. Μόλις ανοίξει ο φούρνος θα αποκαλυφθεί κατά πόσον τα προηγούμενα βήματα έγιναν σωστά. Σε παλαιότερες εποχές ο έμπειρος τεχνίτης έκρινε πότε ήταν η στιγμή να μπεί το αντικείμενο για ψήσιμο και πότε έπρεπε να βγεί. Το χρώμα των πυρότουβλων μαρτυρούσε τις κατάλληλες θερμοκρασίες. Οι σημερινοί φούρνοι είναι εφοδιασμένοι με θερμόμετρα και θερμοστάτες ακριβείας, ώστόσο οι επι μέρους λεπτομέρειες που κάνουν τη διαφορά αποφασίζονται πάντα από τον μάστορα. Η ακρίβεια των αποχρώσεων και η σταθερότητα του σμάλτου είναι θέμα λίγων λεπτών της ώρας ή λίγων βαθμών Κελσίου. Είναι χαρακτηριστικό πως η θερμοκρασία που θα ομογενοποιηθεί το σμάλτο είναι συνήθως πάνω από 800οC. Σε λίγο ψηλότερη θερμοκρασία λειώνει ο χρυσός. Ο τεχνίτης πρέπει να κινηθεί με προσοχή ώστε να γίνει το σμάλτο χωρίς να λέιώσουν τα μέταλλα. Ο τεχνίτης με μία πολύ λεπτή βελόνα μετακινεί τις σκόνες στη σωστή τους θέση για να έχει ακρίβεια το σχέδιο. Συχνά η εικόνα είναι τόσο μικρή ώστε η όλη εργασία γίνεται με μικροσκόπιο.

 

 

Ένα ρολόι με πλάκα επιστρωμένη με σμάλτο πουλιέται δύο ή τρεις φορές ακριβότερα από το ίδιο ρολόι χωρίς σμάλτο. Είναι δύσκολο για τον πωλητή να εξηγήσει στον πελάτη γιατί πρέπει να δώσει πολλαπλάσια χρήματα για την εργασία του σμάλτου. Μία πλάκα ζωγραφισμένη με σμάλτο, χρειάζεται από δέκα έως εκατό ώρες εργασίας για να παραχθεί, αντίθετα με μία απλή πλάκα που παράγεται από μία μηχανή σε μηδέν χρόνο. Υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες κατά τη διάρκεια της κατασκευής το σμάλτο να καεί, να φουσκαλιάσει και γενικώς να αχρηστευτεί, παρότι μπορεί να ασχολείται με αυτή την εργασία ένας έμπειρος μάστορας. Όμως μία πλάκα από σμάλτο εκτός από την ομορφιά και την καλλιτεχνική της αξία έχει πολύ μεγάλη διάρκεια στο χρόνο.

 

 

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, μετά την εμφάνιση των ρολογιών με μηχανισμό quartz πολλοί νόμισαν ότι είχε φτάσει το τέλος της ελβετικής ωρολογοποιίας. Την εποχή εκείνη είχε περιπέσει σχεδόν σε αχρηστία και η τέχνη του σμάλτου. Όμως κάποιες εταιρίες όπως οι Cartier, Corum, DeLaneau, Patek Philippe, Piaget, Roger Dubuis, Vacheron Constantin και Van Cleef & Arpels, επέμειναν να κατασκευάζουν ρολόγια με ζωγραφισμένη πλάκα. Η τεχνική αυτή διατηρήθηκε ζωντανή μέχρι σήμερα που τα ρολόγια αυτά είναι εξαιρετικά δημοφιλή μεταξύ των συλλεκτών και των φίλων του ρολογιού.

 

 

Ένα πολύ διαφωτιστικό βίντεο για την εφαρμογή της τεχνικής Verre Eglomisé  σε ρολόι της εταιρίας  Angular Momentum